Određeni način života Srba i Bošnjaka, pravoslavnog i islamskog stanovništva doprinio je i karakterističnoj arhitekturi ovog podneblja koja je našla svoje mjesto i u knjigama uglednih autora. Kroz projekat koji je podržalo Ministarstvo za kulturu i informisanje istražujemo specifičnosti, istaknute primjere, sa ciljem da se podstakne zajednica da sagleda mogućnosti zaštite onoga što je ostalo kako bi se od zaborava sačuvala tradicija gradnje koja bi mogla postati inspiracija novim graditeljima da svoje objekte grade u duhu tog naslijeđa, čime bi se revitalizovao ambijent koji je činio urbano srce grada.
Planski graditi je definicija urbanog pristupa graditeljstvu. Vrlo je teško pratiti kontinuitet na prostorima koji su oduvjek bili”na putu”, a to će reći da su vrlo često i stanovnici i njihova dobra bivali “poharani”, odnosno popljačkani, popaljeni, pa se iznova vraćao, ko je prekosto ili ko nije našao šta bolje, posle kakve “bježanije” te se ponovo gradilo. Mahom sirotinjski i kako se moglo, ali ne rijetko i vrlo osmišljeno, domišljato i praktično i estetski privlačno. O graditeljstvu na prostorima Polimlja, nekadašnjih sandžaka, pisali su mnogi, nailazeći na posebnosti koje su isticane. O njima su pisali istaknuti naučnici Jovan Cvijić i Aleksandar Deroko, a posle Drugog svjetskog rata čak su stručnjaci za tu oblast po nalozima vlasti bivali upućivani na teren kako bi bilježili sa ciljem da se trajno sačuva za istoriju graditeljskog nasljeđa Jugoslavije, odnosno Srbije. Oba istaknuta naučnika graditeljsko nasljeđe ovog kraja dijele na “nizijsko”, gdje preovladava tip kuće”bondručare” i “planinsko” gdje preovladava tip kuće “brvnare”. Deroko navodi da je u “graditeljskom smislu ova oblast srodna susednim oblastima Bosne, planinske Hercegovine i sjeverne Crne Gore”, te da se zato može govoriti i o graditeljskim posebnostima ovog kraja u odnosu na neke druge u Srbiji, pa čak i u odnosu na neke druge sandžačke gradove čija je arhitektura sličnija kosovskoj ili sjevernomakedonskoj (Novi Pazar).
Na crtežima i skicama mogu se vidjeti tipovi brvnara ne samo na selima, već i na užem području Prijepolja sa specifičnostima gradnje i određenim “nadgradnjama” u skladu sa vremenom i novim saznanjima stanovništva o građevinskim materijalima ali i uređenju prostora kako bi on unutar kuće bio praktičniji i udobniji za ne rijetko brojnu čeljad. Brvnare koje su građene sa kamenim zidovima (kuće na “ćelicu”) biće novo dostignuće u graditeljstvu, bolje i kvalitetnije od onih koje su građene direktno na zemlji. Bondručare su građene mahom u dolinama sa dolaskom Turaka i karakterističnije su za islamsko stanovništvo po kasabama. A kad su “pruće ” i “naboj” čatmara počele da zamjenjuju “drvene gredice” postale su “dizmaruše”, kuće od dizme i rijetki primjerci su sačuvani sve do osamdesetih godina prošlog vijeka, a po neki primjer može se još naći u prijepoljskim sokacima i ostacima mahala. Obično se drvenim stepenicama išlo na sprat, odnosno na kameriju, spratni pokriveni trijem, a potom u odaje i “čardak”. Najmanje u jednoj sobi muslimanskih kuća postojao je “abdesluk”, posebno ograđen i uzdignut prostor sa sudom za vodu ( testija, đugum) gdje se obavljalo umivanje i pranje pred svaku dnevnu molitvu. Obično je bio u uglu sobe, odmah do “senđera”, odnosno plakara za ostavljanje posteljine, pošto se sjedilo na sećijama, kraj pendžera, a spavalo na dušecima koji bi se danju sklanjali, a noću prostirali po ćilimima. Voda se iz “abdesluka”, odnosno malog kućnog kupatila, odvodila zemljanim ili drvenim cijevima napolje. Ove kuće imale su i kućne hamame, hamandžike odnosno kupatila. Javna kupatila bila su u posebnim dijelovima grada. U Prijepolju su bila takva dva hamama. Po jednom je i cijela mahala dobila ime u centru grada, jer je tu bio i izvor tople vode. Da li se brdo iznad grada zbog toga i zove Pušina nije ostalo istraženo. Ovakve kuće malterisane su i krečene spolja uvijek u bijelo. To je činjeno prije svega iz higijenskih razloga jer kreč ima dezinfekcionu ulogu ali i zbog svjetla jer kuće obojene u bijelo najbolje disperziraju sunčevu svjetlost. Tip kuće kakva je “bondručara” bio je veoma prihvaćen od muslimanskog stanovništva po varošima Polimlja, pa i kod prijepoljskih Bošnjaka jer je omogućavao da se gradi kuća sa više prostorija što je odgovaralo islamskom načinu života, higijenskim zahtjevima religije ali i posebnog načina života žena i muškaraca koji je podrazumijevao odvojenost. Ognjište je bilo karakteristično za najveći broj svih vrsta kuća sve do kraja 19. vijeka, a na selima i do sredine 20.vijeka.
To je najčešće bio jedan dio u odajama, sklonjen uz zid i odvojen od poda. Bolje kuće imale su demir-odžak, a za rad sa vatrom služile su gvozdene “mašice” ili žarači. Iznad ognjišta gdje se ložila vatra u svako doba godine, visio je “bakrač” odnosno kotao za kuhanje jela. Posebna jela spremana su u zemljanim pekama sa poklopcem koje su se stavljale direktno u pepeo. Neka jela, pak, su zahtjevala da se peka stavi na gvozdeni tronožač “sadžak” koji bi bio u sred žara. Pogače, pite i ostalo od brašna peklo se u “crepulji” poklopljenoj “sačem”, pa se sve zatrpavalo u vruć pepio. Hljeb se pekao u posebnim “krušnim” pećima. Prema istraživanjima, prvi dimnjak sa lijevkom za sakupljanje i odvođenje dima iz kuće stigao je na ove prostore poslije kontakata sa Primorjem preko Hercegovine. Kroz vijekove, kuće, odnosno objekti za zanatstvo, trgovinu, državnu upravu, građeni su od drveta, kamena i ćerpiča(nepečena opeka). Drvo se obilato koristilo, cijele mahale i čaršije bili su od drveta jer ga je bilo dosta a i lako se transportovalo, lakše pripremalo za gradnju, a imalo je i estetsku dimenziju, posebno kad su se gradile kuće na sprat. Na nekim kućama su čitavom dužinom, koja je bila okrenuta, visokim zidom ograđenoj, kaldrmisanoj avliji ili bašti, pravili tremove, hajate i divanhane(prostori za druženje i razgovore). Kuće su bile pokrivene “šindrom”, rjeđe “trijeskom”. Drveni pokrivač je vremenom tamnio i dobijao tamno smeđu boju koja je sa istom takvom bojom drvenih greda i prozora ispod streha, davala jedan poseban izgled , primamljiv i prijatan, što je izgledalo skladno i davalo posebnu estetsku dimenziju u odnosu na spratove okrečene samo u bijelo. Veličina kuća zavisila je mahom od statusa graditelja, njegovog imovinskog stanja ali i svih vrsta potreba koje proističu iz tog statusa. Veće kuće su građene u šeherima ali bivalo ih je i po vilajetima i kasabama, a ne rijetko su se isticale na “odžacima”, odnosno begovskim imanjima van užeg područja grada, kao što je primjer na prijepoljskom Čairu pa su ih zvali “odžaklije”. Manje kuće su građene po mahalama, koje su imale obavezno džamiju ili mesdžid. Na svojim posjedima, aristokratija, odnosno muslimanski plemići, age i begovi, pravili su i kule. One nisu bile velikih osnova ali su bile visoke, ne rijetko i po nekoliko spratova , na vrhu je bio čardak, gdje se ljeti boravilo, a kula je imala i odbrambenu ulogu kad bi se vilajet našao “na putu” kad bi bio takav vakat. Svaka gradska kuća imala je obavezno avliju, a one bogatijih i viđenijih ljudi i dvije i to prednju do sokaka, gdje su se primali gosti i drugu s donje strane, takozvanu žensku avliju, gdje su žene obavljale razne poslove i igrala se djeca. Bogatiji i viđeniji ljudi iz čaršije koji su radili i u državnoj službi imali su u gornjoj avliji “selamluk”, malu zgradu koja je služila za prijem stranaka i poslovne razgovore. U zadnjim avlijama bili su posebni objekti koji su se zvali “mutvaci”, za ljetnje spremanje hrane, zimnice, slatkog i džemova.U tom dijelu dvorišta bili su i hambari za žito i salaši za sušenje kukuruza. Naravno, brojne kuće i u gradu ali posebno na periferiji i na selu imale su više tih “ekonomskih” objekata gdje se držala stoka i gdje se pravio sir, kisjelo mlijeko, kajmak. Dvorišta su ograđivana visokim zidovima ili daščanim ogradama zbog intimnosti porodičnog života i muslimanskog običaja da žene i djevojke ne pokazuju lice nepoznatim. Svaka vrata imala su halku, kojom se kucalo i najavljivao dolazak. Kuće koje su najčešći preostali primjerci graditeljstva uglavnom su izgrađene u 19.vijeku i karakteriše ih pored svega spomenutog i magaza u prizemlju, a na spratovima se stanovalo. U odajama je uvijek bilo više pendžera tako da je bilo dosta svjetla. Rekosmo da je većina kuća bila pokrivena šindrom ali su gotovo sve kuće bogatijih i uglednijih ljudi bile pokrivene ćeramidom, što im je davalo veoma lijep izgled. Ćeramida se do skoro mogla naći još na nekim kućama, ali to su malobrojni primjeri iako su bile karakteristične za sve dijelove grada i sve mahale i pripadale su bogatijim ljudima i Srbima i Bošnjacima.
Prožimanje građevina i prirode najveći su doprinos osmanske kulture savremenom načinu stanovanja. Brojni su primjeri takvih kuća čak i u skromnoj kasabi kakva je bila Prijepolje, kojoj geografska specifičnost nije dozvolila da preraste u veći i značajniji grad. Ipak, ostali su sačuvani na fotografijama, u knjigama i naučnim radovima primjerci izuzetnih kuća, ali i hanova, kula, javnih zgrada koji čine ovaj kraj graditeljskom riznicom, posebnom i rijetkom u ovom dijelu Srbije. Na žalost, siromaštvo, neznanje, društveni i politički prevrati i uticaji, predrasude neprosvećenih, nedovoljna zainteresovanost jednog dijela stanovništva, razni graditeljski planovi u posljeratnom periodu koji su forsirali novi urbanizam, doprinijeli su da većina ostane samo “zaključana” na stranicama knjiga, novina, na malobrojnim fotografijama, crtežima, slikarskim platnima ili samo u sjećanjima porodica i malobrojnih još živih Prijepoljaca koji svjedoče o njima.Upravo prvih decenija 21.vijeka svedoci smo javne sramote i nemara koji doprinosi da i ono što se može sačuvati, biva nebrigom, nemarom ili bahatim ulaganjem novih investitora pred kojima žmuri struka i ono malo znalaca, potpuno ruinirano, kako bi se srušilo ili samo od sebe ili “preko noći” e da bi na tom mjestu bili sagrađeni objekti bez ikakve urbanističke kontrole, estetike , stila i ambijentalnog dodira sa istorijom graditeljstva ovog kraja i specifičnostima koje nalažu da se sačuva ta nit koja ovo podneblje čini dopadljivim i istorijski i kulturološki relevantnim. Bez toga, sve je samo “zidanje spratova” i “nadzidjivanje” i “cijepanje” malih gradskih arhitektonskih priča koje se kriju po sokacima i mahalama od kojih neće ostati više ništa.
Indira Hadžagić
