Projekat koji je podržalo Ministratsvo za kulturu i informisanje ima za cilj da istraži istoriju zanatstva, spomene istaknute prijepoljske zanatlije, kako bi se podstakla zajednica da podrži što više programa koji se bave afirmacijom i oživljavanjem starih zanata. Svuda postoje zanati koji više nisu rentabilni ali koji su veoma važni za tradiciju jedne ili više etničkih zajednica ali i države.
Nakon Drugog svjetskog rata i razvoja novih društvenih odnosa u socijalističkom (i) samoupravnom društvu, pogled na zanatstvo i zanatlije značajno se mijenja. Lični rad zanatlije postaje ideološki “sumnjiv” u očima stasavajućih mahom nepismenih ili opismenjenih predstavnika nove klase, koji tešku seosku bijedu i svaku vrstu neprosvjećenosti u pasivnim krajevima kakav je bio prijepoljski, zamjenjuju radom u fabrikama, a potom i ostalim preduzećima i ustanovama. Zvanično, nigdje nije pisalo da treba “zabraniti” rad zanatlijama ili da su oni manje važni za ukupno privređivanje ali je atmosfera, posebno u zaostalim sredinama, bila drugačija. Pored toga, zanatstvo je gušeno kroz nepopularnu poresku politiku, neravnopravan tretman djece zanatlija(nisu mogli ostvariti dodatak) i slično.
Prvi pravni dokument kojim je u potpunosti regulisano pitanje ličnog rada na području zanatstva donesen je tek 1949.godine. U praksi su se primjenjivali propisi iz 1931.godine. Postojala je bojazan da će kroz prvi petogodišnji plan zanatstvo biti sasvim eliminisano. Uočava se da je izostala društvena i politička podrška, da zanatstvo nije snabdeveno potrebnim alatima i sirovinama. Pravdalo se to prevashodnom potrebom da se što prije razvija industrija kako bi stanovništvo moglo zadovoljiti osnovne potrebe. Mnogi sitni lokalni priučeni politikanti, pogrešno su tumačili novi društveni put i socijalizam, smatrajući zanatlije za “ostatke buržoaske svijesti”, da oni nisu potrebni kao “privatni sektor” novom društvu i novoj klasi na vlasti. Bilo je, naravno, sve to u duhu parola koje su se primjenjivale u skladu sa intelektualnim “potencijalom” onih koji su se “pitali” i koji su tumačili “ideje socijalizma”.
Uvidom u dokumenta, ali i po sjećanjima Prijepoljaca može se “rekonstruisati” šta je ostalo od čaršije, odnosno od zanatskog centra grada nakon Drugog svjetskog rata. Dok je broj zanatskih radnji i zanatlija rastao između dva rata, ambijent se naglo mijenjao, počele su da se grade prve zgrade, da se u privatim kućama, hanovima i dućanima na glavnoj ulici, odnosno u čaršiji, otvaraju “narodne “ prodavnice. Time je zauvijek narušen urbani ambijent srca grada, usled nedostatka ikakvog odnosa prema tradiciji i urbanom kontinuitetu. Tako je 1947.godine bilo “prijavljeno” šest zanatlija koji su se bavili kovačkim zanatom, da bi desetak godina kasnije svi oni “odjavili” svoje radnje. Ali i pored društvenih prilika koje nisu pogodovale zanatstvu i pored “starih” ili najpopularnijih i najčešćih zanata (berberi, pekari, krojači, obućari, mesari) počinju da se javljaju neki novi zanati. Između pedesetih i šezdesetih godina minulog vijeka, u Prijepolju svoje “registrovane” radnje, odnosno zanate imaju, između ostalih i: Hanefija Ičelići i Mujo Melić (mesari), Salko Uštović(berber), Radomir Krpović (kolar), Mujo Rizvić(kovač), Antonija Rac, Šahin Zekić i Milorad Svičević (fotografi), Muhamed Porović i Miodrag Šerić(bojadžije), Šaban Alandarević (mutavdžija), Ferko Kučević(berber), Mustafa Ganović (krojač), Ahmet Hasanbegović i Safet Bakić (limari), Hamdo Bašić (vodoinstalater), Rešo Ičelić i Đoko Stanišić (časovničari), Ragib Čičić (obućar), Murat Pilav (berber), Muhamed Hasankadić (obućar), Milan Marković (krojač), Milosav Puzović (abadžija), Jusuf Bišić (obučar), Nail Halilović (poslastičar), Maho i Veza Mujagić (pekara), Latif Aljimi (leblebdžijska radnja), Murat Jusufagić (berber), Abdulterim Neziri (poslastičar), Salih Hadžifejzović (berber), Ahmet Eminagić (poslastičar). Prvi frizerski salon samo za “dame” otvorio je na glavnoj ulici, pored Gradske čitaonice Ferid Hadžagić 1958.godine kome se pridružila i supruga Hidajeta, koja je kao visokokvalifikovana frizerka stigla u Prijepolje počekom 1960.godine. Bilo je to vrijeme kada su masovno djevojke sa sela šišale svoje tradicionalne pletenice kako bi imale moderne frizure (mahom trajne ondulacije) prikladnije za rad u fabrikama, i ostalim ustanovama. Bio je to i prvi znak “emancipacije”.
ZANATLIJE OD ZADRUGE DO FABRIKE
U dućanima i ćepencima tekao je ponovo dan zanatlija, prožet sada nelagodom i neizvjesnošću u društvu koje nije mnogo marilo za njihov status, njihove potrebe i njihovo uključivanje u privredne i društvene tokove. Trajalo je to dobrih petnaestak poslijeratnih godina. Tek poneko je uočavao da se mora sačuvati zanatstvo, njegovo iskustvo, umijeće i tradicija. Zanatske zadruge osnivale su se po gotovo svim srezovima,a iz njih su nastajale brojne fabrike. U prijepoljskoj opštini 1958.godine formirano je nekoliko zanatskih zadruga. Jedna od njih je bila i frizersko-brijačka zadruga gdje su neke nove (uglavnom) momke obučavali stari majstori poput Emina Solakovića. Neki od njih se nikada neće baviti tim zanatom jer su paralelno išli i u škole, popularnu Školu učenika u privredi, a neki će potom otvoriti svoje radnje. Vrlo značajna zadruga za Prijepolje bila je obućarska. Ona je prerasla u Zanatsko preduzeće „4.decembar“1958.godine, a potom u čuvenu Fabriku obuće „Limka“ koja najprije ima samo 66 radnika, a samo koju godinu kasnije čak 380. Tu je svoje umijeće na najbolji način demonstrirao obućar Fevzo Ičelić koji je za svoje modele cipela dobijao čak i pretstižne jugoslovenske nagrade (Zlatna košuta, Beogradski sajam obuće).
Krojačka zadruga za proizvodnju rublja, čaršafa, dušeka i jorgana pokrenuta je 1958. Iz te zadruge nastaće Industrija konfekcije „Iris“. Fabrika na korzou, kako su je Prijepoljci zvali, zaposlila je 160 radnika. Mnogi od njih bili su vrsne zanatlije krojači. Zanatsko-uslužno preduzeće „Autohem“ formirano je 1958.godine. Od 1960. zove se „Elan“. Počelo je sa 42 zaposlena radnika i jedino je koje i danas postoji pod istim imenom i bavi se istom proizvodnjom. „Livnica“ je počela sa radom 1960.godine , što je bio nastavak priče započete malo ranije sa Auto remontnim preduzećem odnosno zanatskom radionicom. Imala je 36 radnika. Samo pet godina kasnije broj radnika dostigao je 365.
Atmosfera se nije time popravljala za zanatstvo. Neki su uočavali da će zapošljavanjem odličnih zanatlija u industriju, gdje je masovna proizvodnja, nestati pravih majstora koji su često do umjetnosti dovodili svoje zanatske proizvode. Nije rijetko tumačeno i da je “zanatstvo kao sitna proizvodnja također izvor kapitalističkih tendencija ali zanatlija nije samo prodavac robe već i trudbenik koji je često podvrgnut kapitalističkoj eksploataciji i zato je njemu stalo da je narodna vlast što čvršća”(E.Kardelj, 1960.). Širene su priče kako će “nova vlast” oduzeti zanatlijama njihove dućane, kao što su oduzeli brojne dućane predratnim trgovcima i vlasnicima zemlje. Zato je “narodna vlast” sa “najvišeg nivoa” apelovala da se omoguće uslovi da se zanatsvo kao visokokvalifikovana djelatnost ne sputava, da se omoguće dobri uslovi kako bi ono nastavilo da se razvija u skladu sa “individualnim potebama i ukusom pojedinaca”. U tom periodu mnoge zanatlije bile su “angažovane” od strane vlasti da kroz razne “akcije” bez nadoknade, odlaze, recimo u sela kako bi šišali djecu po školama ali i odrasle sa ciljem da se zaustavi širenje vašljivosti. Pekare su radile pod budnim okom “društveno-političkih radnika” koji su po sastancima iznosili”pritužbe” na ponašanje pojedinih pekara koji dijele hljeb”svojim poznanicima” preko reda, dok “narod pada u nesvjest čekajući ispred pekara satima na kijametu”. Prvim Zakonom o zanatstvu bila je predviđena i kategorija državnog majstora i to zvanje je mogao da dobije i “onaj privatnik koji bi dobrovoljno predao svoju zanatsku radionicu državi”. Time su mogli da obezbjede i uslove za sticanje penzije. Pet godina poslije donošenja prvog Zakona o zanatstvu uredbom su definisane proizvodne i neproizvodne, odnosno uslužne zanatske djelatnosti za individualne potrebe građana, koje se odnose na proizvodnju, popravke i pružanje usluga. I 1963.godine Opšti zakon o zanatskim radnjama nastavio je da tretira zanatstvo sa očiglednom namjerom društva da se ono održi. Ali kako je to izgledalo “na terenu” tih godina?
Sekretar Sreske zanatske komore u Prijepolju Pašo Iglica na sastanku je 1958.godine predočio drugovima da se “zanatstvu poklanja malo pažnje. Berbera, poslastičara, opančara i obućara ima viška ali nema preciznih mehaničara, vodoinstalatera, molera, limara”. Kako je rečeno na tom sastanku, u Prijepolju koje ima samo 4000 stanovnika ima 10 berberskih radnji, više nego u Užicu koje je imalo 15.000 stanovnika. Niko neće da se makne sa čaršije, posebno mlađi, kao da je Prijepolje jedino mjesto pogodno za berbere”.
I TAKO ZANATLIJA, PO ZANATLIJA…
Zanatlije su, uprkos teškim uslovima rada, društvenoj marginalizaciji i diskreditaciji, opstajale. Sedamdesetih godina prošlog vijeka bilo je najteže jer se umjesto znanja, odnosno dugogodišnjeg šegrtovanja i učenja zanata od majstora da bi se dobila dozvola da se otvori sopstvena radnja, zakon promjenio pa je dozvoljeno i da se poslije kursa od samo nekoliko mjeseci, otvori radnja. Broj frizera i berbera se tako povećao ali se smanjivao broj krojača, obućara, nestajali su mnogi zanati u korak sa modernizacijom. Pa, ipak, do kraja osamdesetih godina prošlog vijeka, na glavnoj prijepoljskoj ulici još se činilo da će ostati taj duh i ambijent zanatske čaršije. Mahova pekara u Vakufu još je bila ista i jednako popularna, brijali su još u dućanu Emina Solakovića, bili su tu još da obriju i pošišaju Mehmed i Rabija Hadžagić, Ferko Kučević, Rušo Aličković, Salih Hadžifejzović. Ko bi zaboravio Murata Mujezinovića, popularnog Bimba koji je u svojoj radnji ne samo brijao i šišao već i svirao prvoklasno harmoniku. Poslednje društvo akšamlija. Još je na istom mjestu bio Frizerski salon za dame Hidajete i Ferida Hadžagića, fotografske radnje porodice Zekić i Mike Svičevića. Još je majstor Milan šio i krpio odjela, sužavao i produžavao pantalone. Obućarsku radnju imao je dugo Juso Biša. Išlo se u slastičarnice kod Afrima I Burhana, a najviše na neponovljive đevreke majstor Ahma Eminagića. Tu je još bila opančarska radnja čika Vasa u kući Cvijovića a malo niže Čedo opančar, mladi Setko Kajević otvorio je časovničarsku radnju s velikim entuzijazmom, smatrajući da će se dok je svijeta i vijeka mjeriti i vrijeme i satovi otkucavati. Tu su bile zlatarske radnje, po koja bojadžijska, grnčarska, aščinica i narodna kuhinja kod Džandžanovića…
I onda je polahko sve nestajalo. Ostala je još po koja radnja, malo nasljednika i malo zanatlija, mahom uslužnih, koji bi produžili život zanatskoj čaršiji u srcu Prijepolja.
Indira Hadžagić
